In zijn boek Antifragiel stelt Nassim Nicholas Taleb dat er eigenlijk maar twee soorten constructies zijn: katten en wasmachines. Als je het gedrag van een wasmachine wilt veranderen, pak je de tekening, je verwerkt je plan in de tekening en je voert de verandering door. Klaar. Als je het gedrag van een kat wilt veranderen, dan stel je jezelf een veranderdoel, je onderneemt acties en je kijkt wat het effect is van die acties. Daarna stuur je bij, je kijkt naar het effect en je stuurt nog een keer bij. Enzovoort. Tot je na een tijdje constateert dat je 80 procent van je doel hebt gehaald en dat dat al heel mooi is.
De Commissie Elias heeft een rapport opgeleverd over mislukte ict-projecten. ICT-projecten, ha, dat klinkt als wasmachineveranderingen. Maar dat zijn het niet. De grote ict-projecten van de overheid zijn allemaal heel erg complex, heel erg ambitieus en heel erg vernieuwend. En daarmee technologisch erg onvoorspelbaar. Katten dus, en geen wasmachines.
Maar nog veel fundamenteler is het volgende. Er bestaan natuurlijk helemaal geen ict-projecten. Er zijn alleen maar veranderprojecten. De OV-chipkaart is geen ict-project, maar een OV-project, dat impact heeft op het leven van 18 miljoen Nederlanders. Het Elektronisch Patiënten Dossier (EPD) is geen ict-project, maar een Zorg-project met een heleboel impact op iedereen in Nederland. Net als de Betuwelijn zijn het projecten waar heel Nederland een mening over heeft, waar ontzettend veel verschillende partijen enorm veel verschillende belangen bij hebben. Met toevallig ook nog een complexe technische component.
Als wij de Betuwelijn, het EPD en de OV-chipkaart plannen, dan maken we een (optimistische) wasmachineplanning. Dan verwachten we van het opdracht gevende ministerie dat het de toekomst kan voorspellen en dan zijn we verontwaardigd als dat niet is gelukt: ict-projecten mislukken altijd. Maar dat mensen in opstand komen als ze vier euro kwijt zijn als ze vergeten uit te klokken, is geen ict-probleem, net zomin als het een ict-probleem is dat mensen moeite hebben met de privacyaspecten van het EPD of met de route van de Betuwelijn door hun dorp.
Grote overheidsprojecten zijn door al die zorgen en belangen erg onvoorspelbaar. Zo beschouwd is ieder groot overheidsproject bij de start een kat in een zak met een wasmachineplanning. Gedoemd om te mislukken en gedoemd om te struikelen over overspannen verwachtingen en onvoorziene reacties van de samenleving en ongelukkige samenwerking met ict-leveranciers, want daar heeft de commissie wel degelijk een punt.
Maar toch, katverandering en geen wasmachineverandering. De Commissie Elias komt nu met allemaal wasmachinevoorstellen. De meeste snijden hout, maar het essentiële probleem wordt niet opgelost. We zullen moeten accepteren dat zo’n project een katverandering is, dat de toekomst niet voorspelbaar is en we zullen de manier waarop we grote projecten aansturen daarop moeten aanpassen.
Misschien heeft Ton Elias thuis wel een hond. Hij heeft zeker een wasmachine. Maar Nederland zou er bij gebaat zijn als hij snel een kat nam.
Bart Stofberg Organisatieveranderaar
