Het gebruik van generatieve kunstmatige intelligentie (GenAI) binnen Nederlandse overheidsorganisaties is het afgelopen jaar sterk toegenomen. Dat blijkt uit de nieuwe Overheidsbrede Monitor GenAI, uitgevoerd door TNO in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Waar in 2024 slechts acht GenAI-toepassingen werden geteld, zijn er nu 81 toepassingen geïdentificeerd. De groei laat zien hoe snel de overheid digitaliseert, maar brengt ook nieuwe risico’s en vraagstukken met zich mee.
Generatieve AI breekt door in het dagelijks werk
Uit het onderzoek blijkt dat GenAI binnen veel organisaties niet langer in de experimenteerfase zit. Maar liefst 37 toepassingen (46 procent) maken inmiddels deel uit van de dagelijkse praktijk. Daarnaast bevinden 29 projecten zich nog in een test- of experimentfase. Vooral gemeenten lopen voorop: zij gebruiken 34 toepassingen, voornamelijk in de vorm van chatbots die de informatievoorziening ondersteunen. De centrale overheid loopt achter met vijf geïdentificeerde toepassingen, terwijl agentschappen zoals RVO en het Nationaal Archief er zes inzetten.
De rapportage geeft verschillende voorbeelden, zoals de Archiefassistent van het Nationaal Archief, de Virtuele Gemeente Assistent die in 25 gemeenten wordt gebruikt, en een AI-assistent die re-integratiecoaches ondersteunt in Westfriesland.
Voornamelijk gericht op interne processen
Opvallend is dat GenAI binnen de overheid vooral voor intern gebruik wordt ingezet. 78% van de toepassingen wordt door medewerkers gebruikt, terwijl slechts zeventien procent rechtstreeks gericht is op burgers en twee procent op bedrijven. Het doel is vooral het versnellen en verbeteren van interne processen. Om het risico op ongecontroleerd ‘schaduwgebruik’ te beperken, bieden steeds meer overheidsorganisaties een eigen, afgeschermde chatbot aan als alternatief voor commerciële systemen.
Zorgen over digitale afhankelijkheid
Een belangrijk aandachtspunt is de afhankelijkheid van buitenlandse leveranciers. De meeste GenAI-toepassingen draaien op Amerikaanse modellen of infrastructuur. Dat roept vragen op over digitale soevereiniteit, veiligheid en controle over data. Binnen de Nederlandse Digitaliseringsstrategie wordt dan ook actief onderzoek gedaan naar manieren om minder afhankelijk te worden van niet-Europese aanbieders en meer grip te krijgen op de onderliggende technologie.
GenAI is geen doel op zichzelf
Hoewel de verwachting leeft dat generatieve AI processen efficiënter en goedkoper kan maken, waarschuwen de onderzoekers dat innovatie met GenAI geen doel op zich mag worden. De huidige hype kan leiden tot te snelle implementaties zonder duidelijke maatschappelijke meerwaarde. Organisaties zouden steeds moeten uitgaan van de behoefte in de samenleving, niet van de technologie zelf.
De Monitor bouwt voort op eerdere TNO-onderzoeken uit 2019, 2021 en 2024. Het is echter voor het eerst dat generatieve AI afzonderlijk en op grote schaal in kaart is gebracht, wat de snelle opmars van deze technologie binnen de overheid extra benadrukt.