Duizenden ouders werden bij de toeslagenaffaire door de Nederlandse belastingdienst ten onrechte beschuldigd van fraude door discriminerende algoritmes. De gevolgen voor gezinnen waren desastreus. Maar het feit dat het schandaal uiteindelijk aan het licht kwam, kan erop duiden dat Nederland een voorsprong heeft op andere landen. Dit zegt universitair docent bij de sectie belastingrecht Błażej Kuźniacki. De UvA-docent pleit voor meer transparantie over het gebruik van kunstmatige intelligentie (AI) bij belastinggerelateerde taken.
AI noodzakelijk
De toeslagenaffaire leidde onder meer tot schulden, gebroken huwelijken en het uit huis plaatsen van kinderen. Hebben we AI echt nodig in de belasting. Die vraag wordt vaak gesteld. “AI kan niet genegeerd worden,” meent Kuźniacki. “Het is van groot belang als het gaat om belastingen.” Mensen zijn niet in staat om een enorme hoeveelheid gegevens zo snel en nauwkeurig te doorlopen als algoritmes, weet de docent. En aangezien belastingdiensten toegang hebben tot big data, zou het zonde zijn om geen gebruik te maken van AI. “Met deze grote hoeveelheid gegevens kun je algoritmen trainen en verbeteren. Het gaat erom AI op een juiste manier te gebruiken en om de rechten van de belastingbetaler niet te schaden.:
Eigenzinnige AI
We moeten echter steeds begrijpen waarom AI bepaalde beslissingen neemt. Je kunt niet zeggen: “Ik leg u belasting op omdat AI dat voorstelde”. Uiteindelijk moet er een mens zijn met de bevoegdheid om een beslissing te nemen. Kuźniacki: “We hebben bij de toeslagenaffaire gezien dat het fout gaat als het proces te geautomatiseerd en geheimzinnig is.” AI zou in staat zijn geweest informatie te gebruiken die wettelijk gezien niet relevant is bij besluitvorming, zoals geslacht, religie, etniciteit en adres. Dat kan leiden tot discriminerende behandeling. Belastingdiensten moeten hun beslissingen kunnen uitleggen, anders kunnen ze die ook niet verantwoorden. Vertrouwen kan niet volledig of grotendeels overgedragen worden van mensen naar machines (bijvoorbeeld algoritmen).
Verborgen beslissingen
“Het probleem is dat veel beslissingen en strategieën nog steeds verborgen zijn,” legt Kuźniacki uit. Dit is inclusief het gebruik van AI. Er worden steeds meer eisen gesteld aan belastingplichtigen om transparant te zijn. “Belastingdiensten lijken daarentegen de andere kant op te gaan door het toenemende gebruik van niet-uitlegbare AI-systemen. Dat is beangstigend.” AI zelf is zo complex geworden dat het voor mensen moeilijk is om de beslissingen van machine learning (ML) algoritmen volledig te begrijpen en te verklaren. Daarbij komt nog tax secrecy die transparantie verhindert.
