Valt er qua IT eigenlijk wel iets te kiezen bij de komende Tweede Kamerverkiezingen? ICT/Magazine legde deze vraag voor aan Daan Rijsenbrij, expert op het gebied van IT-architectuur en fervent voorvechter voor een digitaal vaardige en waardige overheid. Hij bestudeerde de programma’s van de vijf grootste partijen.
Verwacht mag worden dat in de komende kabinetsperiode onze samenleving in versneld tempo de digitale wereld zal betreden. Mijn hoop, een samenleving die sociaal, rechtvaardig, groen en modern zal zijn. Met ‘modern’ bedoel ik optimaal gedigitaliseerd ter vergroting van onze welvaart en ons welzijn.
Ik heb de relevante verkiezingsprogramma’s doorgelicht op concrete digitaliseringsinitiatieven richting een digitale overheid.
GroenLinks
Zegt zich in te zetten voor ambitieuze investeringen in digitalisering en groene innovatie. Zij vermeldt echter niet hoe, noch waaruit dat gefinancierd wordt. Dat geldt ook niet voor haar voornemen tot defensieve capaciteiten om de vitale infrastructuur te beschermen tegen cyberaanvallen. GroenLinks toont nauwelijks enig beeld van de digitale toekomst van de overheid.
Dit verkiezingsprogramma zal leiden tot een groen paradijs in een digitaal derdewereldland. Het is verbazingwekkend dat een partij met een jong imago zo weinig over de digitale overheid schrijft.
PvdA
Stelt terecht dat de overheid zich hard dient te maken voor de rechten van individuen op het internet en dat de overheid zelf het goede voorbeeld dient te geven. Deze rechten bestaan al, maar de handhaving is veel te slap. De overheid slaat veel data op van ieder individu, maar het is vaak onduidelijk waarvoor die gebruikt worden en hoe. Als burger houd je de overheid in de gaten en niet andersom. De overheid dient veel transparanter te gaan werken en moet acteren als één digitale overheid met toegankelijke en gebruiksvriendelijke dienstverlening. Voorts wil de PvdA een soort digitaal paspoort zodat je herkenbaar bent op het internet, net zoals de kentekenplaat op je auto.
Met dit verkiezingsprogramma kan een klein stapje voorwaarts worden gezet op het pad naar een digitale overheid.
D66
Stelt dat politici, bestuurders en ambtenaren worden geschoold in digitale vaardigheden, aangevuld met een expertisecentrum voor politici over de digitalisering. D66 ziet een snelle digitale transformatie van het bedrijfsleven als een absolute voorwaarde voor een slagvaardige en wendbare economie. Zij pleit voor één minister verantwoordelijk voor zowel digitalisering van de overheid zelf als digitalisering in de samenleving en economie. Zij stelt voor ICT-contracten op te knippen in kleine stukken, waardoor ook kleine aanbieders mee kunnen bouwen aan de digitale overheid. Wellicht geeft zij hiermee tegengas aan de recente megalomane uitbesteding bij het ministerie van Defensie. Het idee van D66 dat de digitale infrastructuur voor openbare dataverzameling en -(her)gebruik voor iedereen goed beschikbaar en toegankelijk dient te zijn, is een waardevol uitgangspunt. Ook de eis van transparantie en uitlegbaarheid van IT-systemen van de overheid onderschrijf ik ten volle.
Dit verkiezingsprogramma kan een forse stap voorwaarts zijn richting daadwerkelijke digitalisering. Maar is nog niet voldoende om koploper te worden in Europa op het gebied van de digitale economie en de digitale samenleving.
CDA
Wil de dienstverlening van de Belastingdienst verbeteren. Iedere burger en ondernemer krijgt een persoonlijk digitaal portaal, waarin alle (vooringevulde) aangiften, aanslagen, openstaande schulden en verrekeningen, correspondentie, stukken en beschikkingen worden opgenomen. Ook de status van behandeling moet daarin zichtbaar zijn. Was het niet Jan Kees de Jager (CDA) die ons opmerkzaam maakte van de slechte staat van de IT bij de Belastingdienst anno 2008 . De Belastingdienst is dé showcase voor de teloorgang van de IT bij de overheid. Eerst ruim acht jaar onder Jan Peter Balkenende (CDA) en daarna erfde Mark Rutte (VVD) de IT-problematiek.
Met dit verkiezingsprogramma voorzie ik een forse stap voorwaarts in de digitale wereld, tenzij ik een aantal zaken anders interpreteer dan de schrijvers van dit programma. Het zou sterk zijn als het CDA wat globale budgetten kan toevoegen. Dat moet toch kunnen met een minister van Financiën als lijsttrekker.
VVD
Vraagt terecht uitdrukkelijke aandacht voor de digitale interne markt, omdat daarin een enorm groeipotentieel voor de Nederlandse economie zit. Maar digitalisering zal ook een hefboomwerking hebben voor de niet-digitale markt. Ik zou graag willen zien hoe de VVD daarin de digitalisering van de overheid positioneert. Interessant is de opmerking dat bij veel banen het goed mogelijk is om een vergadering eens digitaal te houden. Dit geldt zeker voor de Tweede Kamer en het kabinet. In het streven naar transparantie bij de overheid kunnen die digitale kabinetsvergaderingen op de NOS worden uitgezonden, lijkt mij.
Net als de PvdA pleit de VVD voor één online identiteit voor iedere Nederlander om zich online te kunnen identificeren. Tenslotte wenst de VVD een soort coördinatie binnen het kabinet voor digitale onderwerpen. Dit gaat iets minder ver dan een minister waar D66 om vraagt.
Er straalt weinig ambitie uit dit verkiezingsprogramma. En dat terwijl haar lijsttrekker wel een vlammend betoog uit het torentje hield over COVID-19. Dat had hij als moderne leider ook moeten doen over de noodzaak tot digitalisering.
Nauwelijks aandacht
Doelbewust heb ik in mijn analyses niet gerept over cybercriminaliteit. Dat is een onderwerp waarover elke vlotte spreker kan meespreken. Ook de IT-investeringen in de zorgsector en het onderwijsveld lijken mij nogal triviaal.
Ook vind ik heel jammer dat in de afgelopen troonrede het staatshoofd nauwelijks aandacht vraagt voor de verbetering van de digitale overheid. Zelfs de minister van Financiën bood weinig echte ruimte in zijn miljoenennota. Het is de taak van de overheid digitale infrastructuren en dataplatformen aan te leggen en het ontwerpen van digitale ruimtes voor ambtenaren, burgers en bedrijven. Dat vergt wat stuivers, maar de kosten gaan nu eenmaal voor de baten uit.
Uitdagingen
Terugkijkend op mijn analyses moet ik helaas constateren dat de verkiezingsprogramma’s wollig, langdradig, saai en weinig concreet zijn. De vijf grootste uitdagingen in de IT waarmee de overheid worstelt, zijn:
1. Gebrek aan digitale geletterdheid in eigen gelederen;
2. IT-verkrotting;
3. Datachaos;
4. Gebrekkige cybersecurity;
5. Onvoldoende cruciaal IT-personeel op de eigen loonlijst.
Behalve de punten (1) en (4) worden deze uitdagingen niet geadresseerd in bovengenoemde verkiezingsprogramma’s. Extra aandacht vraag ik voor het feit dat de renovatie van gedateerde, niet-functionerende digitale systemen bij de overheid zelf, nauwelijks wordt genoemd. Dergelijke systemen kunnen een absolute showstopper worden voor het digitaliseringsproces. Hierdoor blijft in sommige vitale overheidsorganisaties de overheid opgesloten in de dwangbuis van haar eigen ouderwetse IT. Hoe kan de overheid zichzelf dan transformeren tot een digitale overheid?
Het is vreemd dat Wopke Hoekstra niet een forse aanvraag neerlegt bij het mede naar hem genoemde investeringsfonds om de IT bij de overheid weer op orde te krijgen.
Als de kabinetsformatie geen uitruil wordt, maar een stapeling van de spaarzame waardevolle ideeën in de geanalyseerde verkiezingsprogramma’s, komt er misschien iets bruikbaar met betrekking tot de digitalisering.
Stemadvies
Geef een voorkeursstem aan een kandidaat met echte IT-affiniteit. Jammer genoeg hebben bovenstaande partijen aan hun kieslijsten geen korte CV’s toegevoegd. Het wordt dus nog een heel gepuzzel om het toekomstige digitale talent in de Tweede Kamer te krijgen. De Tweede Kamer mag dan wel klagen over haar informatiepositie ten aanzien van de overheid, ik klaag over mijn informatiepositie als stemgerechtigde burger over wat de politieke partijen in de aanbieding hebben!
Formatiebesprekingen
De zwakke IT bij de overheid hangt als een zwaard van Damocles boven dit demissionaire kabinet. Met een beetje pech komt dit ook weer te hangen boven het volgende kabinet. Om te borgen dat wij niet weer vier jaar de noodzakelijk digitalisering uitstellen, dienen onderstaande vijftien punten op de formatietafel te komen. Een uitstel van vier jaar is economisch en sociaal onverantwoord.
1. Start een bewustwordingscampagne over de rol en de noodzaak van IT bij de overheid voor alle stakeholders.
2. Start zo snel mogelijk cursussen in digitale geletterdheid voor de gehele overheid.
3. Wet- en regelgevingen dienen voordat zij ter goedkeuring aan de Tweede Kamer worden voorgelegd, te worden geanalyseerd of de benodigde IT bouwbaar en onderhoudbaar zal zijn.
4. De bedrijfsprocessen op uitvoerend niveau en de ondersteunende IT dienen in onderlinge afhankelijkheid te worden ontworpen en in samenhang te worden gebouwd.
5. Burger en bedrijf moeten centraal staan in de digitale architectuur van de overheid en zijn het uitgangspunt voor het ontwerp van de dienstverleningsprocessen.
6. Formuleer op zeer korte termijn een visie op de digitale toekomst van de overheid. Er moet een architectuurschets komen waar de overheid naar toe gaat over drie jaar en over tien jaar (het streefdoel op de horizon). Bezie de gewenste digitale overheid vanuit de gewenste digitale samenleving. Maak cybersecurity een cruciaal aspect van de digitale architectuur.
7. Start een renovatieprogramma om overjarige, slecht functionerende IT-systemen (IT- verkrotting) te vervangen.
8. De datachaos dient te worden opgelost door het creëren van dataplatformen. Toegang tot en gebruik van data moet met strenge waarborgen omgeven zijn.
9. Er moet een digitale infrastructuur worden aangelegd, verrijkt met allerlei digitale faciliteiten voor de contacten tussen burgers onderling, groepsvorming, transacties met bedrijven en contacten met de overheid. Zet als ster in het midden een overheidscloud, waar ambtenaren en burgers beiden gebruik van kunnen maken.
10. Voor ambtenaren en hun managers dient een uitdagende persoonlijke digitale werkruimte te worden ontworpen, waardoor zij hun werk effectief, efficiënt en met plezier kunnen uitvoeren. Daarbij hoort ook een modern kantoorconcept (100% digitaal) met uitnodigende communicatieruimtes.
11. Breng de strategische en tactische beslissingen over IT naar het ministerie van Algemene Zaken. CIO Rijk krijgt de status van staatssecretaris bij AZ. Dan kan de CIO bij beslissingen die de IT raken, aanschuiven in de ministerraad.
12. De SG als de hoogste baas van het ministerie heeft de volle eindverantwoordelijkheid, dus inclusief de IT. De SG moet zich persoonlijk verantwoorden aan de Tweede Kamer als een IT-initiatief uit de hand loopt.
13. De overheid gedraagt zich als een grote, zelfbewuste IT-gebruiker naar al haar leveranciers. Minimaliseer de afhankelijkheid van externe krachten op IT-kritische gebieden.
14. Op korte termijn moet er een compact krachtig architectenteam (50% vanuit de overheid zelf) komen om toekomstverkenningen op te starten en te begeleiden. Naast creatieve architecten die zakelijk en nuchter te werk gaan met gevoel voor menselijke maat en optimale gebruiksbeleving, zitten in het team ook IT-ingenieurs (bouwbaarheid) en security experts (beveiligbaarheid).
15. Een klein team van zeer seniore programmamanagers dient zich in de opstartfase bezig te houden met het schetsen van overall plannen-van-aanpak (roadmaps).
Bovenstaande punten dienen wellicht ook ter inspiratie voor de lijsttrekkers om het kiezersvolk te laten zien dat zij wel degelijk klaarstaan voor een moderne samenleving. Ten slotte zou ik zou wensen dat de beoogde ministers en staatssecretarissen van te voren worden getest op voldoende digitale geletterdheid.
Over de auteur: Daan Rijsenbrij is oud-hoogleraar Digitale Architectuur
